Masaritak man met ti maipapan iti daytoy pagayaat dagiti Ilokano a luto, pinakbet. Ken panagpakbet. Nakasarakak ngamin iti pada nga Ilokano a nalaing a lumuto ken natural, naayat iti pinakbet. Adda dua a kita wenno version ti pinakbet a linuto ni ting-aling (birngasblagna): daytay usual a pinakbet-tagalog wenno variation ti dadduma a pinakbet. Ken daytay pinakbet-ilokano. Ti immuna a pakbet, pakbet-Tagalog, ti linuto ni ting-aling. Ngem nagkomentoak iti blagna, ket isu, napilitan sa metten a nagluto iti makuna a pinakbet-Ilokano, hehe! Medio imbagak laeng met ti ammok a "pudno" nga "Ilokano Pinakbet." A 'tay pinakbet ni Ilokano, bugguong munamon wenno tirong ti aramatenna a pamguong a saan a bugguong aramang. A saanna a laokan iti bungat' karabasa ti pakbetna. A saanna nga igisa. Et cetera.
Dagiti basic a nateng a laok ti pinakbet (Ilokano a pinakbet, a, 'tay orig a makuna)
Agpapan pay kasta, kinunak met ketdi nga itan, iti pammatik, ket saanen nga strictly nga Ilokano dish ti pinakbet ngem ketdi maysan a national, nailian a dish daytoy gapu ta nagadun a version ken variationna ket popular iti intero a Filipinas. Tinagikukuan ni Pinoy ti pinakbet. Tagalog man, Bikolano, Kapampangan, Sebuano, Waray ken dadduma pay. Nagbalinen a kasla Pinoy adobo. Mayat ketdi ta saan a mabalbaliwan ti naganna a "pinakbet." Pinakbet latta ket saan a mapukaw ti kinailokanona. Kasla met la 'tay pinapaitan, a, a nagadu metten ti version/variationna ngem pinapaitan latta (uray no "papaitan" kunada no kua ket saan met a napait no di ket naalsem a kas 'tay paksiw wenno singkutsar ti Laoag wenno sinanglaw ti Vigan) ket saan a mapukaw ti taudanna nga Ilokano.
Ngem siempre manen, no maysaka nga Ilokano, birokem 'tay nakairuamam a ramen ken raman, 'tay nanam ti pinakbet. Natural laeng a patiem a 'tay laeng pudno nga Ilokano ti makaluto iti pudpudno ken kaimasan a pinakbet (nupay iti bukodko a padas ken paliiw, adu met ti saan nga Ilokano a makaluto iti naimas wenno naim-imas pay a pinakbet ngem iti luto 'tay patneng nga Ilokano). Depende daytan iti panagraman. Agpili ketdi la nga agpili 'tay dilam nga Ilokano iti nakaisigudan wenno nakasanayan a textura, savor ken aroma ti pinakbet. Isu a no dika mapnek iti pinakbet a sidaem, padaspadasem no kua ti agluto iti kayatmo a pannakapakbet ti pinakbet.
Padpadasek met no dadduma. no magagetak ket siak ti lumuto iti sidaenmi. pumakbetak met no kua, a, kunayon sa.
Adtoy man ti maysa nga insuratko idi maipapan iti pinakbet:
Adu ti luto/panagluto iti pinakbet. Nadumaduma a pamuspusan ken panglakagan. Adda payen pinakbet-Tagalog kas kada pinakbet- Bisaya ken pinakbet-Kapampangan a kunkunada. Ngem siempre ti orihinal ket ti pinakbet- Ilokano ta dagiti Ilokano la ngarud ti nangimbento, iti Ilocos a nangrugi, ti luto ti nateng a pinakbet, malaksid laeng pay iti popular met a dinengdeng wenno inabraw.
Ngem uray iti Kailokuan ket adu ken agduduma met ti panagluto dagiti Ilokano iti pinakbet. Adda dagitay mangigisa. Adda kasla Tagalog a mangaramat iti bugguong-aramang imbes a bugguong-munamon/ikan (kas iti tirong wqenno babassit a dalagang-bukid). Adda dagitay mangisagpaw iti sabsabali pay a natnateng kas koma iti bunga ti utong, abichuelas, bungat 'karabasa, bagas ti kamote (kaong), sili (nga aruy-oy), pallang, bunga ti singkamas, bukel ti patani, kardis, iti sabong-alukon, pati uong, bungat' marunggi, sabong-karabasa, sabong ken/wenno bunga ti sabsabidukong (padpadol); ken no iti Ilocos ket kunada man a saan kano a kompleto wenno makuna a pinakbet no awan laokna a naganus a bagas ken bulong ti bawang (ta kabawangan la ngarud iti Ilocos Norte, kangrunaanna), idiay ngarud Batac ket laokanda pay iti nagalip a rabanos ti pinakbet. Ken dadduma pay malaksid iti basic a ramenna a paria, tarong, kamatis, okra. Ken malaksid met iti kadawyan a bagnet wenno karne ti baboy a sagpaw, adda pay dagitay mangikabil iti tinapa, dilis, daing, kuros wenno hibi, tinuno nga ikan ken adu pay. Adda met dagitay uray ti paglutuan ken pangilutuan ket mai-consider tapno kano naim-imas wenno nanannanam ti pinakbet. Adda dagiti mangusar iti tayab wenno banga a damili ken agaramat laeng iti kayo a pagtungo, wenno uging, tapno naramraman kano ti pakbetenda. Adda met dagitay mangluto iti pinakbet a medio nalabes tapno madugdog ken medio adu ti digona, idinto nga adda met dagiti aggusto iti apagluto laeng ken namaga ti lutona.
Nupay kasta, manipud iti balikas a "kebbet" ti nagan a "pinakbet" a contraction wenno panangiyababa ti/iti balikas a "pinakebbet." No luto wenno pannakaluto a pinakbet ngarud, di kad' kaipapananna a napakebbet, kimbet a luto? Saan ngarud a nadugdog wenno naburbor wenno nalabes ti lutona, wenno nailuto nga adu ti digona. No kimbet a luto, sangkabassit wenno bassit la ti agbalin a digona, kasla namaga a luto.
Ket kaniak, no aglutoak iti pinakbet ket paria, tarong, okra, adu a kamatis, laya, sibuyas, bawang laeng ti ingredientsna, with karne ti baboy wenno bagnet no mairana nga adda. Wenno uray awanen sagpawna, maymayat pay. Ta dayta met ti nanipudanna iti aw-away iti Kailokuan, simple a masida a natnateng a din kasapulan iti sagpaw a karne wenno ikan. Kadawyan a mapakbet iti kamatis, ti alsem-sam-it ti kamatis ti mangpakebbet. Ket saan a rebbengna a maigisa. Kunada, dagiti Tagalog ti nangipauso iti pananggisa iti pinakbet ken panangiyadu iti digo daytoy. No ngamin nakadigdigo ti pinakbetmo, kasano a makuna a kimbet wenno napakebbet? Dinengdeng daytan no bumirawbiraw met ti digona. Ni nanangko idiay Nueva Vizcaya, simple laeng no agpakbet. Il-iliwek ta adda daytay nakairuaman a raman ken textura ti pinakbet a kaykayatak ken sapsapulek a ni laeng nanangko, piman, ti makaaramid. Nga isu met ti innak no kua padpadasen a tuladen no daytay magagetak nga agabraw wenno agpakbet.
No agpakbet ni inangko, saanna nga igisgisa. Dina pay ket sagsagpawan, a, iti ania a panagpaw a karne wenno ikan, basta puro a tarong, paria, okra, kamatis. Sa laya ken sibuyas. No nagbureken 'tay danum iti tayab, mamguongen. Pabukenna manen bassit sananton paggigiddanen nga ipisok amin ti nagalgalip a kamatis (ad-adu a kamatis, naim-imas, ngem tapno saan a naalsem unay ikkatenna dagiti bukel ti kamatis) ken sibuyas ken nataltal a laya, tarong, paria ken okra. No kua laokanna met iti sili, bukel ti patani wenno kardis wenno naganus nga utong, wenno parda, wenno pallang. Mayaten.
Kaniak met, kas kadawyan, paburkek nga umuna ti danum idiay tayab. Bassit laeng ti idandanumko, adda la ketdi pangalaan iti pangsegseg iti bugguong, saan a nadigo, bassit la ti naraman ken nabanglo a digona wenno sarsana pay ketdin ta pumalet no kuan no bumassit ti digona no daytay maatianan. No agburbureken, segsegek 'diay bugguong. Siguraduek a ti bugguong ket 'tay nabanglo, naimas, lumabaga a bugguong a munamon wenno tirong nga ipamguong (no adda, ket 'tay a naggaput' Lingayen wenno Dagupan wenno Balayan ti mayat a pamguong).
No nabugguongakon, ipisokkon dagidiay rekado a laya (medio iyad-aduk no kua ti laya ken taltalek/lebbekek a nalaing ta kursunadak ti nasagangasang), sibuyas, bawang ken kamatis. (daytoy kamatis, ikkatek nga umuna dagiti bukelna tapno saanto a nadanum ken naalsem unay).
Bay-ak bassit nga agburek sakonton isaruno ti sagpawna a karne wenno bagnet wenno prito/inasar nga ikan no isu. Ngem kaaduan nga awan sagpasagpaw no agpakbetak. Bay-ak manen iti sumagmamano a minuto tapno lutuenna bassit ti sagpaw, sakonto ipisok nga agsasaruno ti paria a nagalip a paatiddog (no dadduma lalo no dagitay babassit a native a paria, maymayat manen no adda balang, iwaek la maminsan ti paria tapno adda laeng sumrekan ti digo), sa ti okra.
Lutuen bassit ti paria ken okra santo isaruno nga ipisok ti tarong (mayat no saan nga ikkaten ti pamurosan 'tay tarong a dumna iti ulona lalo no adi-adi pay lat' busel sa ket kapurpuros unay). No aggigiddan ngamin ket madugdog no kua ti okra ken tarong ta nalaka/mabiit la a maluto dagitoy. Kayatko 'tay kalalainganna ti lutona dagiti nateng, saan a nasobraan wenno nadugdog. Bayat a malutluto, diak kiwkiwaren, bay-ak lattan a lumsa. Pakadurduran no kua ti nateng no saan a nasayaat ti pannakakiwarna. No bassit a tayab wenno banga ti paglutuan, bagkaten sa ital-o-tal-o laeng bassit a kasla agitar-ap iti bigao.
No dadduma met ket kayatko ti naigisa a pinakbet (bay-amon no nain-Tagalogan daytoy a wagas). Ti aramidek ket igisak nga umuna dagiti rekado sako ipisok dagiti sagpaw ken nateng. Ti pampamay-ak ket paburkek ti danum sako bugguongan. No nabugguonganen, adawek 'diay tayab ket ikkatek ti digo ket igisak iti sangkabassit a manteka dagiti rekado. No naigisakon ti sibuyas, bawang ken kamatis, isublikon ti inikkat ken inlasinko a digona sakon iparabaw ti sagpaw santon dagiti nateng. No met maminsan, ti pamay-ak ket kasla stir-fry: igisak nga umuna ti sibuyas, bawang ken laya ken kamatis, sakonto ipanen amin ti natnateng, sako suyatan iti digo ti bugguong, kalubak sa bay-ak a lumsa apagbiit, sakonton ikiwarkiwar (kasla stir-frying) tapno maiwaras ti bugguongna, kiwar a kiwar dayta inggana a malanet/maluto/kumbet dagiti nateng. Nupay kasta, iti dadduma a maseknan, saan a napaypayso a pinakbet kano ti "naigisa a pinakbet." Ngem kaniak, maysa la kadagiti adu a variation wenno versionnan daytoy nga orihinal nga Ilokano a luto. Tagiimasek met ket isu ti wagas a pananglutok no dadduma.
Pinakbetko nga adda bunga ti marunggay ken bagas ti kamotena.
Ket wen, diak ik-ikkan iti karabasa ti pinakbetko (bagas ti kamote, wenno uray bagas-aba, ti ikabkabilko no kua). Bunga ti sili nga aruy-oy laeng no kua ti ilalaokko. Saanak met nga agaramat iti bugguong-aramang. Patiek met a saan a pinakbet-Ilokano no adda karabasana wenno bugguong-aramangna. Adu a napapait a paria ti ikabkabilko, dagitay nagbubukel a babassit a paria, saan a dagitay immaratiddog a dadakkel ta saan unay a napait dagitoy, naamnaw, iti panagramanko. No tarong met ket dagitay papakbeten a makuna, dagitay atiddog a nakukuttong, a naganus pay, saan a natangkenan. Naataat no kua ken bukelan no natangkenanen. Kaimasan no marabusel 'tay tarong, no adda. Naimas pay a pakbeten dagitay tarong a puraw wenno berde a nagbubukel, sumam-it dagitoy.
Pinakbet ni nanangko.
[repost ken revision daytoy ti immun-una nga entries iti sigud a blogko, idi 2004]